NOMBROJ EN LA NAHŬATLA LINGVO

Eltiraĵo el la libro

Compendio de la Gramática Nahuatl, de Thelma D.  Sullivan, Universidad Nacional Autónoma de México, Instituto de Investigaciones Históricas, México 1976.

elhispanigis Angel Segura

XII NOMBROJ

LA FUNDAMENTAJ NOMBROJ

La nahŭatl-nombra ⁽¹⁾ sistemo estas vigecimala. La unuaj dudek fundamentaj nombroj estas :

Ce	1
Ome	2
Ei, Yei	3
Nahui	4
Macuilli (2)	5
Chicuace	6
Chicome	7
Chicuei	8
Chiconahui	9
Matlactli (3)	10
Matlactli once	11
Matlactli omome	12
Matlactli omei	13
Matlactli onnahui	14
Caxtolli	15
Caxtolli once	16
Caxtolli omome	17
Caxtolli omei	18
Caxtolli onnahui	19
Cempoalli	20

Cempoalli, el ce, "unu", kaj la verbo poa, "kalkuli", signifas 'unu-kalkulo' kaj reprezentas la nahŭatlan nombro-unuon.

cempoalli	20
ompoalli	40	(2x20)
eipoalli	60	(3x20)
nauhpoalli	80	(4x20)
macuilpoalli	100	(5x20)
chicuacempoalli	120	(6x20)
chicompoalli	140	(7x20)
chicuepoalli	160	(8x20)
chiconauhpoalli	180	(9x20)
matlacpoalli	200	(10x20)
matlactli oncempoalli	220
matlactli omompoalli	240
matlactli omeipoalli	260
matlactli onnauhpoalli	280
caxtolpoalli	300	(15x20)
caxtolli oncempoalli	320
caxtolli omompoalli	340
caxtolli omeipoalli	360
caxtolli onnouhpoalli	380

La dek naŭ nombroj inter unu dudekoblo kaj alia, ne varias. Nur ŝanĝas la vigecimala unuo kiu venas poste. Ekzemple : la kalkulo el 20 ĝis 40 estas :

cempoalli once	21
cempoalli omome	22
cempoalli omei	23
cempoalli onnahui	24
cempoalli ommacuilli	25
cempoalli onchicuace	26
cempoalli onchicome	27
cempoalli onchicuei	28
cempoalli onchiconahui	29
cempoalli ommatlactli	30
cempoalli ommatlactli once	31
cempoalli ommatlactli omome	32
cempoalli ommatlactli omei	33
cempoalli ommatlactli onnahui	34
cempoalli oncaxtolli	35
cempoalli oncaxtolli once	36
cempoalli oncaxtolli omome	37
cempoalli oncaxtolli omei	38
cempoalli oncaxtolli onnahui	39
ompoalli	40

Tiel la kalkulo daŭrigas laŭ vigecimalaj unuoj, ompoalli, eipoalli, nauhpoalli, ktp, ĝis caxtolli onnauhpoalli ipan caxtollionnahui, 399, t.e. 380+19. (Estas uzate ipan por ligi malsimilnivelajn nombrounuojn).

Komencante per centzontli, 400 (el ce, "unu"; tzontli, "haroj") oni kalkulas per unuoj el 400 plus la vigecimaloj kaj la malgrandaj ciferoj.

Centzontli	400
Centzontli ipan macuilpoalli	500
Centzontli ipan matlacpoalli	600
Centzontli ipan caxtolpoalli	700
Ontzontli	800
Etzontli	1,200
Nauhtzontli	1,600
Macuiltzontli	2,000
Matlactzontli	4,000
Matlactli oncentzontli	4,400
Caxtolli oncentzontli	6,000
Caxtolli onnauhtzontli	7,600	(19x400)

Ĉi tiu kalkulo daŭrigas per unuoj el 400 ĝis caxtolli onnauhtzontli, ipan caxtolli onnauhpoalli, ipan caxtolli onnahui, 7,999, t. e. 7,600+380+19

La lasta unuo-serio startas per cenxiquipilli, 8,000 (el ce, "unu"; xiquipilli, "burso") la kalkulo daŭrigas kombinante la unuon xiquipilli kun la unuoj kaj nombroj malgrandaj.

Onxiquipilli	16,000	(2x8,000)
Macuilxiquipilli	40,000	(5x8,000)
Matlacxiquipilli	80,000	(10x8,000)
Caxtolli omome xiquipilli	13,6000	(17x8,000)
Cempoalxiquipilli	160,000	(20x8,000)
Centzonxiquipilli	3,200,000	(400x8,000)
Cempoaltzonxiquipilli	64,000,000	(20x400x8,000)

La simplaj nombroj estas ĉiel ajn ĝenerale uzataj.

Estas kvar substantivoj kiuj partoprenas kun la substantivoj por kalkuli aĵojn malsimilajn kaj el diversaj genroj.

Tetl, ŝtono : indikas rondaĵojn.

Centetl	1
Ontetl	2
Yetetl	3
Nauhtetl	4
Macuiltetl	5
Matlactetl once	11
Caxtoltetl	15
Cempoaltetl	20
Macuilpoaltetl	100

Pantli, flago : indikas vicojn da personoj, aĵoj, muroj, ktp.

cempantli	1		matlacpantli	10
ompantli	2		matlacpantli once	11
epantli	3		caxtolpantli	15
nappantli	4		cempoalpantli	20
macuilpantli	5		macuilpoalpantli	100

Tlamantli, aĵo : Montras parojn aux grupojn da personoj aŭ aĵoj, aŭ diversaĵoj.

centlamantli	1		matlactlamantli	10
ontlamantli	2		matlactlamantli once	11
etlamantli	3		caxtollamantli	15
nauhtlamantli	4		cempoallamantli	20
macuiltlamantli	5		macuilpoallamantli	100

olotl, maiza spiko sen grajnoj : kalkulas rulaĵojn.

cemolotl	1		matlacolotl	10
omolotl	2		caxtololotl	15
yeolotl	3		tlamic (4)	20
nauholotl	4		ompoalolotl	40
macuilolotl	5		macuilpoalolotl	100

Por kalkuli dudekope :

Tecpantli, uzata nur por personoj kaj aĵoj dudekvice.

centecpantli	20
ontecpantli	40
etecpantli	60

Ipilli, nomigas plataĵarojn.

cemipilli	20 matoj, ktp.
omipilli	40 matoj, ktp.
eipilli	60 matoj, ktp.

Quimilli uzata por ĉirkaŭvolvaĵaroj.

cenquimilli	20 ŝtofoj
onquimilli	40 ŝtofoj
yequimilli	60 ŝtofoj

VORTEROJ KAJ SUFIKSOJ AKCEPTATAJ DE NOMBROJ

oc, "eĉ", antaŭ ol la numero signifas "alia", "aliaj du", ktp.

oc ce	)		oc macuilli	)
oc centetl	) alia		oc macuiltetl	) aliaj kvin
oc centlamantli	)		oc macuillamantli	)
oc ome	)		oc matlactli	)
oc ontetl	) aliaj du		oc matlactetl	) aliaj dek
oc ontlamantli	)		oc matlactlamantli	)

Ripetante la unuan silabon de iu nombro indikas "unuope", "duope". Escepte de matlactli, dek, kiu ripetas la duan silabon.

cecen	)		mamacuilli	)
cencentetl	) unuope		mamacuiltetl	) kvinope
cecentlamantli	)		mamacuillamantli	)
oome	)		matlatlactli	)
oontetl	) duope		matlatlactetl	) dekope
oontlamantli	)		matlatlactlamantli	)

-can aldonita al la nombro indikas lokon.

ceccan	en 1 loko		matlaccan	en 10 lokoj
occan	en 2 lokoj		cempoalcan	en 20 lokoj
macuilcan	en 5 lokoj		cempoalcan onceccan	en 21 lokoj
chicuaceccan	en 6 lokoj		macuilpoalcan	en 100 lokoj

-pa postmetita al la nombro signifas tempon.

ceppa	unufoje		matlacpa	dekfoje
oppa	dufoje		cempoalpa	dudekfoje
nappa	kvarfoje		cempoalpa onceppa	dudek unufoje
macuilpa	kvinfoje		macuilpoalpa	centfoje

Antaŭmetante oc, "eĉ", al la nombroj kiuj finas per -can kaj -pa, indikas alian lokon aŭ tempon.

oc ceccan	en alia loko		oc ceppa	alia foje
oc occan	en aliaj 2 lokoj		oc oppa	dufoje pli
oc nauhcan	en aliaj 4 lokoj		oc nappa	kvarfoje pli
oc macuilcan	en aliaj 5 lokoj		oc macuilpa	kvinfoje pli

Ripetante la unuan silabon de la lokaj kaj tempaj nombroj, escepte de matlactli kiu ripetas la duan, indikas ĉiun lokon kaj ĉiufoje.

cececcan	en ĉiu loko		ceceppa	ĉiu foje
ooccan	en ĉiu 2 lokoj		ooppa	ĉiu dufoje
nanauhcan	en ĉiu 4 lokoj		nanappa	ĉiu kvarfoje
mamacuilcan	en ĉiu 5 lokoj		mamacuilpa	ĉiu kvinfoje
matlatlaccan	en ĉiu 10 lokoj		matlatlacpa	ĉiu dekfoje
cecempoalcan	en ĉiu 20 lokoj		cecempoalpa	ĉiu dudekfoje

-ixtin aldonita al la simplaj nombroj, ome, ey, nahui, ktp, kaj al la radikoj de tiuj, kiuj enhavas tetl, por kalkuli rondaĵojn, kaj tlamantli, por kalkuli diversaĵojn aux grupaĵojn, signifas "la du", "la tri", ktp ; t.e. La tutaĵo de la grupo. Kelkfoje oni antaŭmetas la finaĵon in.

omextin	)		chicomextin	)
onteixtin	) la du		chiconteixtin	) la sep
ontlamanixtin	)		chicontlamanixtin	)
eixtin	)		matlaquixtin	)
eteixtin	) la tri		matlacteixtin	) la dek
etlamanixtin	)		matlactlamanixtin	)
macuilixtin	)		matlaquixtin omome	)
macuilteixtin	) la kvin		matlacteixtin omome	) la dek du
macuillamanixtin	)		matlactlamanixtin omome	)

LA ORDAJ NOMBROJ

Por fari la ordajn nombrojn antaŭmetu ic aŭ inic al la fundamenta nombro.

ic, inic ce  ic, inic centetl  ic, inic centlamantli	unua	ic, inic macuilli  ic, inic macuiltetl  ic, inic macuiltlamantli	kvina
ic, inic ome  ic, inic ontetl  ic, inic ontlamantli	dua	ic, inic matlactli  ic, inic matlactetl  ic, inic matlactlamantli	deka

(1) Ĉi tiu ĉapitro estas resumo de la nahŭatl-nombra sistemo kaj konsideras la plej kutimajn nombrajn formojn. Por detala studo, vidu la vortaron de Molina [Molina, Fray Alonso, Arte de la lengua mexicana y castellana (1571), Colección de Incunables Americanos, vol. VI, edición facsimilar, Ediciones Cultura Hispánica, Madrid, 1945]

(2) El maitl, mano; cui, alpreni.

(3) Laŭ Simeon (p. xxxii) el maitl, mano; tlactli, torso. Ankaŭ povus elveni el maitl kaj aqui (aki'), enmeti.

(4) Tlamic estas la nura varianto inter la nombroj. Venas el tlami, "fini", kio signifas la finon de "dudek-kalkulo".